سید علی نصر، مردی است که پیدا کردن نام شخصی مانند او در بین اوراق تاریخی ایران، کار دشواری است. سید علی نصر از جمله افرادی است که می‌توان نام آن را همه کاره گذاشت. دیپلمات کاربلد ایرانی در کشورهای چین و پاکستان، وزیر پست و تلگراف ایران در دوره‌ی ریاست جمهوری احمد قوام و موسس اولین هنرستان بازیگری ایران تنها بخشی از فعالیت‌های سید علی نصر است. اما آن‌چه که در این مطلب سعی داریم به آن بپردازیم، وجهه‌ی آرتیستی و بررسی شخصیت هنری سید علی نصر است.
در تئاتر او را با نام سید علی خان نصر می‌شناختند. کسی که بسیاری از مورخین و پیشکسوتان، لقب پدر تئاتر ایران را روی او گذاشته‌اند. سید علی خان نصر، شیفته‌ی تئاتر می‌شود و پس از مدتی تحصیل در فرنگ، در سال 1304 در پی مطابقت دادن تئاتر غربی با نمایش ایرانی، سبک “کمدی ایرانی” را بنیان‌گذاری می‌کند. همچنین “تئاتر ملی” نیز به همت سید علی خان نصر پایه‌گذاری می‌شود و اولین تماشاخانه‌ی دائمی تهران، با نام تماشاخانه‌ی نصر که محل دائمی اجراهای تئاتر بوده را در محل لاله‌زار راه‌اندازی می‌کند. در ادامه‌ی این مطلب بیشتر با شخصیت و فعالیت‌های هنری سید علی خان نصر آشنا می‌شوید.
زندگی‌نامه‌‌ی سید علی نصر
سید علی نصر در سال 1274 در تهران متولد شد. پدرش از سادات شهر کاشان بود. علی نصر در ابتدا در مدرسه‌ی شرف مشغول به تحصیل شد. مدرسه‌ی شرف در سال 1316 به همت میرزا علی خان‌‍‌الدوله و با ریاست میرزاعلی اکبرخان ناظم‌الاطبای تاسیس شد. در این مدرسه چند کلاس وجود داشت که کلاس الفباخوان،کلاس فارسی‌خوان،کلاس عربی‌خوان و کلاس ریاضی‌خوان از جمله‌ی آن‌ها بودند. این مدرسه که در زمان خود یکی از بزرگ‌ترین مراکز تحصیلی بود، بیش از دویست شاگرد داشت که سید علی نصر یکی از آن‌ها بود. او سپس تحصیلات خود را در مدرسه‌ی علمیه و مدرسه‌ی آلیانس به پایان رساند. مدرسه‌ی آلیانس که در عرصه‌ی بین‌المللی شعب مختلفی داشت و تمرکز آن بیشتر بر روی مباحث علمی مدرن بود، نیز یکی دیگر از مهم‌ترین مدارس تربیت و تعلم در دوران قاجاریه بود. علی نصر پس از اتمام دوره‌ی تحصیلی‌اش در مدرسه‌ی آلیانس در هان‌جا به تدریس دروسی مانند، نظام سیاسی، اسلام و اقدسیه، زبان فرانسه و ریاضیات پرداخت تا زمانی که در وزارت مالیه استخدام شد و نزدیک به بیست سال در این وزارتخانه مشغول به کار بود.
سید علی نصر در سمت‌های پیشكار مالیه اصفهان، رئیس مالیه خراسان، ریاست كل خالصه‌جات (املاک زراعی دولتی)، ریاست اداره انحصار تریاك و ریاست اداره برق تهران رسید تا اینکه در سال ۱۳۱۵ حاکم مازندران شد. در دی ماه سال 1317 سازمان “پرورش افکار” را افتاد و سیدعلی نصر سرپرست بخش تئاتر و نمایش‌های آن شد. در این زمان فعالیت‌های فرهنگی و هنری علی نصر، تحولات مهمی را در شاخه‌های مختلف هنر ایرانی به وجود آورد که ورود سبک جدیدی از هنرهای نمایشی که برگرفته از فرهنگ تئاتر غربی بود، یکی از این اقدامات است.یک سال بعد اولین “هنرستان هنرپیشگی” که زیر نظر همین سازمان بود، احداث کرد. پس از شهریور ۱۳۲۰ مدتی معاونت وزارت کشور را عهده‌دار شد و سپس به عنوان وزیر مختار به چین فرستاده شد. در سال ۱۳۲۵ در دولت احمد قوام وزیر پست و تلگراف بود اما دوران وزارتش طولانی نشد. پس از استقلال پاکستان در سال ۱۳۲۶ سفیر کبیر ایران در پاکستان شد. علی نصر پس از عمری فعالیت در زمینه‌های مختلف فرهنگی و سیاسی، سرانجام در سال 1340 در تهران چشم از جهان گشود و در امامزاده عبدلله به خاک سپرده شد.
تاسیس کمدی ایرانی
سید علی نصر در سال 1334 از فرنگ بازمی‌گردد و گروه تئاتری را تاسیس می‌کند که به منجر به معرفی سبک جدیدی در هنر نمایش ایران می‌شود. سیدعلی نصر اولین شخصی است که لوازم گریم را برای اجرای نمایش از فرنگ به ایران می‌آورد و در همان سال‌ها اولین محل دائمی برای اجرای تئاتر یا اولین تماشاخانه‌ی رسمی ایران را با نام ” تئاتر نصر” که بعدها به نام‌های گراندهتل و تئاتر لاله‌زار معروف می‌شود را راه‌اندازی می‌کند. مرتضی احمدی هنرمند پیشکسوت عرصه‌ی تئاتر ، سینما و موسیقی کشورمان در خصوص تاسیس گروه تئاتر “کمدی ایرانی” در کتاب خاطراتش می‌نویسد:
در بهار سال 1299 با همت میرزا سیدعلی خان نصر، که از شیفتگان هنرهای نمایشی بود، گروه تئاتر کمدی ایران با بهره‌گیری از هنرمندان جوان و علاقمند آن زمان تشکیل و حرکت اولیه تئاتر کشور آغاز شد..
بهرامی، رفیع حالتی، فضل‌الله بایگان، غلامرضا فکری، ساراخاتون، شکوفه، ملوک حسینی،علی اصغر گرمسیری ، ایران دفتری، عصمت صفوی، ملوک حسینی، عنایت الله خان شیبانی، دکتر مهدی نامدار، محمود آقا ظهیرالدین، محمود محمودی، احمدعلی خان ملکی، منشی باشی بهرامی و نعمت الله خان مصیری از جمله افرادی بودند که بیش از یک دهه به عنوان هنرپیشه در گروه تئاتر “کمدی ایرانی” حضور داشته و اجراهای متعددی به کارگردانی سید علی خان نصر به روی صحنه برده‌اند.
نمایشنامههای سید علی نصر
متاسفانه عدم نظارت درست بر آرشیو کردن برخی از فعالیت‌های هنری آن زمان، اطلاعات دقیقی از آثار و نمایشنامههای سید علی نصر در اختیار ما نمی‌گذارد، اما می‌دانیم که هنر تئاتر ایران، به ویژه “تئاتر مدرن” امروزی ما مرهون تلاش‌های بی‌دریغ سیدعلی خان نصر است. منصور خلج پژوهشگر حوزه‌ی تئاتر در مورد قلم سیدعلی نصر می‌نویسد:
در عرصه نمایشنامه نویسی، نصر، قلمی توانا و پرکار داشت. در نمایشنامه های خود بیشتر مضامین و موضوعات اجتماعی را انتخاب و پرداخت می کرد.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سید علی نصر، تقابل فرهنگ غربی تازه وارد و فرهنگ سنتی ایرانی بود که به شیوه‌ی کمدی به روایت برخی از تاثیرات آن در آثارش میپرداخت. اگرچه جریانی منصوب به تئاتر کمدی یا تئاتر لاله‌زاری امروزی، با “کمدی ایرانی” که سید علی نصر بنیان‌گذار آن بود، تفاوت‌های فراوانی دارد، ولی همچنان این خرده فرهنگ، از آن زمان تاکنون زنده مانده است.از جمله نمایشنامههای به ثبت رسیده به قلم او می‌توان به “کوچولو موچولو” و “تعداد زوجین” اشاره کرد. با این که بیش از صد نمایشنامه را منتصب به سید علی نصر می‌دانند، اطلاع دقیق از تعداد نمایشنامههای تالیف و ترجمه شده‌ی او در اختیار نیست.
لیست نمایشنامههای نگاشته شده‌ی منتصب به سید علی خان نصر
- سیروس
- اشتباه لپی
- نتیجه تعدد زوجات
- زن بی‌وفا
- قمارخانه
- طلبکار و بدهکار
- ، سیه‌روزان
- مجید و کلفت اش
- سه خواهر خجول
- حرف های بکر
- مردها این جوری اند
- آشتی کنان زن و شوهر
- اپرت قوزی
- طلسم خانم بزرگ
- خانم خانه دار
- یتیم
- ، عجب پوکری
- تا این جوریم همین است
- گلناز و نوروز
- کوچولو موچولو
- سر به سر گذاشتن جمشید و زینب
- زن باوفا
- عروسی حسین آقا
- عجب پکری جمشید جون،
- کوروش کبیر
- چوب دو سر طلا
- حقیقت تلخ است
- اتفاق کوچه غریبان
- اگر یک دفعه به چنگم افتادی
- سیه روزان
- پز دادن به درد نمی خوره
- پذیرایی گرم و عشق پدر
- ابجی ابول،
- میرزا قهرمان
- عروسی اجباری(ترجمه از اثر مولیر)
- خسیس(ترجمه از اثر مولیر)
- عوام فریب و سالوس(ترجمه و اقتباس از مولیر)
- طلبکار و بدهکار(اقتباس)
- سه عروسی در یک شب(اقتباس)
دیگر آثار تالیفی سید علی نصر
از ترجمه‌های سید علی نصر می‌توان به تاریخ یونان، انقلاب فرانسه، عوام‌فریب سالوس و سه عروسی در یک شب اشاره کرد.. از دیگر آثار نصر همچنین می‌توان علم‌الاشیاء در ۶ جلد و هنرآموز دوشیزگان در ۶ جلد، حفظ‌الصحه، فیزیک گاز، تاریخ ایران و دنیا، تاریخ عمومی و تاریخ مختصر ایران را نام برد.
تاسیس هنرستان هنرپیشگی و فعالیت‌های سینمایی
در جلد اول کتاب “اسنادی از موسیقی، تئاتر و سینما در ایران” آمده است که در فروردین ماه سال 1318، علی نصر طی درخواستی از رئیس سازمان پروزش افکار، درخواست کرده تا بودجه‌ی مصوب شده در جهت حمایت از افرادی که در “هنرستان هنرپیشگی” مشغول به تحصیل بوده‌اند را از این سازمان دریافت کند. سید علی نصر با توجه به سبقه‌ی سیاسی و فعالیت‌های متعددی که در مراکز دولتی داشت، از نفوذ بالایی برخوردار بود و به گفته‌ی مورخین، از هیچ تلاشی برای اشاعه‌ی فرهنگ و هنر ، به ویژه هنر نمایش ، فروگذاری نکرده است. سیدعلی نصر که در آن زمان، رئیس کمیسیون نمایش‌ها نیز بوده است، درخواست بودجه‌ای معادل سالانه هشتصد هزار ریال را از دولت مطالبه کرده است.
فارغ‌التحصیلان هنرستان هنرپیشگی به سرپرسیتی سید علی خان نصر، تنها در زمینه‌ی تئاتر فعالیت نداشته و کمی بعد به سینما ورود پیدا کردند. شاید بتوان گفت تاثیر این هنرستان بر اولین هنرپیشگان سینمای ایران، نکته‌ی حائذ اهمیتی است. او علاوه بر اهمیت ویژه‌ای که برای هنر تئاتر قائل بود، به سینما نیز نگاهی ویژه داشت. او علاوه بر نگارش نمایشنامههای فراوان، چندین فیلمنامه نیز به رشته‌ی تحریر درآورده است. دو فیلمنامه با عناوین “کی بود و کی هستم” و “آفتاب زیر ابر پنهان نمی ماند” از جمله فیلم‌نامه‌های به ثبت رسیده در کارنامه‌ی هنری سیدعلی نصر است که البته این تردیدی در مورد امکان نگارش تعداد بیشتری فیلمنامه توسط او وجود دارد که ممکن است در گذر زمان به باد فراموشی سپرده شده باشد.
معرفی دو کتاب برای آشنایی بیشتر با سید علی نصر
وحید ایوبی نویسنده و پژوهشگر ادبی، زندگی و گزیده آثار علی نصر را تالیف کرده که در ۱۳۸۵ خورشیدی به وسیله کتاب‌سرای نیک منتشر شده در این کتاب هفت نمایشنامه، سه سخنرانی و مجموعه مقالات نصر انتشار یافته است.همچنین داریوش اسدزاده در نخستین کتاب تالیفی خود با عنوان “سیری در تاریخ تئاتر ایران؛ قبل از اسلام تا سال ۱۳۵۷ شمسی” درباره تاثیر سیدعلی نصر بر تئاتر نوین ایران نیز به تفصیل بحث کرده است.
کلام آخر
همان‌طور که در ابتدای این مقاله نوشته شده، سید علی نصر همه کاره است. مردی که از نفوذ خود در بین سیاسیون به نفع اشاعه‌ی فرهنگ و هنر استفاده می‌کرد. جزو معدود افرادی است که نقش مهمی در ورود مدرنیته به ویژه هنر مدرن در ایران دارد. سیدعلی نصر در دورانی که هنرپیشگان و نوازندگان را با نام مطرب می‌شناختند و هنر موسیقی و تئاتر را مطربی می‌نامند، سعی داشت تا جایگاه متفاوتی را برای این هنرمندان ایجاد کند. تلاش‌های او بدون شک، نقش مهمی در آن‌چه امروز هنر تئاتر ایران را نامیده می‌شود دارد.
نظرات کاربران