درویش‌ خان نوازنده‌ای که بعد از 100 سال شناخته شد

دوم آذر 1305 خورشیدی روزی مثل همه روزهای دیگر برای درویش‌ خان استاد به نام موسیقی سنتی ایرانی بود. غلامحسین درویش ملقب به درویش‌ خان هنگام بازگشت از جلسه محفل موسیقی در منزل یکی از دوستان به خانه، یک درشکه کرایه کرد. در آن زمان خودرو به تازگی وارد خیابان‌های شهر شده بود و شمار آن‌ها به سختی به پنجاه دستگاه می‌رسید. زمانی که درشکه از خیابان امیریه به سمت شمال می‌پیچد، خودروی دیگری از جهت مخالف با اسب‌های آن برخورد می‌کند.

درویش خان از درشکه به بیرون پرتاب شده و از ناحیه سر به زمین برخورد می‌کند. بی‌درنگ مردم رسیده و درویش خان را به بیمارستان نظمیه تهران می‌رسانند. اما بر اثر ضربه‌ای که بر سر او وارد آمد، چنان به سختی آسیب دید که پنج روز بعد در بیمارستان به علت ضربه مغزی در سن ۵۴ سالگی درگذشت.

درویش خان در گورستان ظهیرالدوله میان امامزاده قاسم و تجریش شمیران به خاک سپرده شد. درویش‌خان را نخستین قربانی سوانح رانندگی در ایران می‌دانند.

در ادامه بخشی به بررسی جامع زندگی، آثار و تاثیر درویش خان، این شخصیت هنری برجسته ایرانی خواهیم پرداخت.

مطالبی که در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد‌گرفت به ترتیب زیر است:

• بررسی زندگی شخصی و سبک هنری درویش‌ خان
• آثار درویش‌ خان  و بررسی و دسته بندی آن‌ها
• شاگردان درویش‌ خان 

درویش‌خان، جوانی و میان‌سالی

بررسی زندگی شخصی و هنری درویش خان

تولد و آغاز ورود درویش خان به دنیای موسیقی

درویش‌ خان در سال 1251 هجری شمسی به دنیا آمد و در 54 سالگی در اوج شهرت هنری و تاثیرگزاری در عصر خود دار فانی را وداع گفت.

وی سراسر عمر خویش را صرف یادگیری، آموزش و تصنیف موسیقی ایرانی نمود. نام اصلی وی غلامحسین بود اما چون پدرش وی را “درویش” خطاب می‌کرد، لقب درویش‌خان بر او ماندگار شد. وی از نوازندگان برجسته دربار بود و در جوانی در گروه مخصوص نوازندگان شعاع السلطنه (پسر مظفرالدین شاه) فعالیت داشت.

موسیقی سنتی ایرانی پیش از قرن 14 خورشیدی منحصر به اعیان و اشراف و درباریان بود و اجرای موسیقی به صورت عمومی یا کنسرت رواج نیافته بود. بسیاری از قطعات برای درباریان و یا در مجالس خاص خانواده‌ها نواخته می‌شد. درویش‌ خان در عصر خود از محضر برترین اساتید موسیقی بهره جست و به همین دلیل به توانایی و خلاقیت بالایی در این عرصه دست یافت. درویش‌ خان به دلیل رفت و آمدی که در دربار قاجار داشت، همواره گوشی آشنا به تمامی نواها و اجراهای برترین نوازندگان عصر خود داشت.

از جمله مهم‌ترین اساتید وی می‌توان به آقا حسینقلی فراهانی در زمینه تار و سه‌تار اشاره نمود. آقا حسینقلی یکی از اعضای خانواده سرشناس “فراهانی” بود. خانواده “فراهانی از ریشه‌دار‌ترین و از قدیمی‌ترین خانواده‌های هنرمند ایرانی بودند که طی اعصار مختلف، موسیقی سنتی ایرانی را سینه‌به‌سینه منتقل نمودند. آقا حسینقلی فرزند آقا علی اکبر فراهانی از برجسته‌ترین نوازندگان تار و سه تار در دربار قاجار بود. لازم به ذکر است که آقا حسینقلی از اولین کسانی بود که در قالب هیئتی موسیقایی تحت نظر دربار قاجار به فرانسه سفر نمود و قطعاتی از موسیقی ایرانی را بر روی صفحه‌های گرامافون ضبط نمود.

مطلب پیشنهادی:

3 دوره مهم در تکامل تاریخ موسیقی ایرانی

درويش‌ خان طبعی لطيف و حساس و ذوقی سرشار داشت. هنرمندی متجدد و بی‌تکلف، بسيار متواضع و فروتن، بی‌آزار و بردبار، انسان‌دوست و زبردست نواز، خوش معاشرت و رفيق‌دوست بود. از هيچ‌کس بدگوئی نمی‌کرد يعنی عارف به تمام معنی که فقط نيکی می‌ديد و همه را خوب می‌پنداشت.  مردی بود نکته‌سنج و با نمک و خوش بيان و ظريف و رند و شوخ چنان که وقتی کلام گوشه‌داری می‌شنيد، به وضعی دلپسند و مؤدب، جواب مناسب می‌داد، اما نه آن طور که خاطری را آزرده سازد.

سبک هنری درویش‌ خان

از مهم‌ترین تاثیرات درویش‌ خان می‌توان به عمومی کردن موسیقی سنتی ایرانی و خارج کردن آن از محدوده دربار و اعیان و اشراف اشاره نمود. هم‌چنین این نوازنده و آهنگساز برجسته ایرانی سبک جدیدی از آهنگسازی و ملودی‌ها را نیز وارد موسیقی سنتی ایرانی نمود. وی که تحت تاثیر تعالیم اساتید خود با مبانی موسیقی غربی و دنیای مدرن نیز آشنا شده بود تصمیم گرفت با ایجاد تحول در سبک‌های آهنگسازی طراوت و تازگی جدیدی را در عرصه موسیقی ایرانی به وجود آورد.

وی علاوه بر نوازندگی سازهای ایرانی در مدرسه نظام تحت نظر موسیو لومر به فراگیری نت‌نویسی، سازهای کوبه‌ای غربی و هم‌چنین نوازندگی شیپور بر روی گام‌های موسیقی کلاسیک پرداخت. در این دوره بود که وی پی به پیشرفت چشمگیر موسیقی در جهان برد و نواهای قدیمی به جا مانده از قرن‌های گذشته در موسیقی ایرانی را خسته‌کننده و کسالت‌بار یافت. از این رو وی تصمیم به ایجاد تغییر و وارد کردن الگوهای جدید به موسیقی سنتی ایرانی گرفت. وی علاوه بر تحصیل در مدرسه موسیقی با سبک اروپایی دو سفر خارجی به انگلستان و هم چنین کشور گرجستان به همراهی نوازندگان سرشناسی هم چون عبدالله دوامی و ابولحسن اقبال آذر داشت که این سفرها نیز تاثیر شگفتی بر وی داشت. وی برای اولین بار برخی قالب های موسیقی غربی نظیر والس، مارش و پولکا را در گام موسیقی ایرانی اجرا نمود.

درویش‌ خان در دربار قاجار

بی گمان برای بررسی سیر آهنگ سازی در موسیقی ایرانی باید از درویش‌ خان آغاز کرد. درویش‌ خان اولین آهنگ‌سازی است که آثارش دارای سبک و شیوه است. همچنین اولین آهنگ سازی است که تاریخ موسیقی ایران می‌توان به استناد آثار از او یاد کند. استحکام و زیبایی آثار درویش خان نشان از نبوغ سرشار و پشتوانه صحیح موسیقی کلاسیک ایران است.

درويش‌ خان تار و سه تار هر دو را نيکو می نواخت. مضراب و ناخنش، ريز مسلسل نرم خوش آهنگ داشت و پنجه‌اش لطيف و تند و مخصوصاً ذوق و سليقه اش بسيار خوب و نوای سازش گرم و پخته بود. قبل از او، تار پنج سيم داشت: دو سيم سفيد ، دو سيم زرد و يک سيم بم. درويش يک سيم سفيد هم بين زرد و بم اضافه کرد و آن را سيم شش ناميد و ا ين کار را از سه تار که دارای آن سيم بود تقليد کرد و با اين ترتيب بر صداداری تار، بسی افزود و از لحاظ کوک های مختلف ايجاد تنوع جديدی نمود.

آثار درویش‌ خان و بررسی و دسته بندی آن‌ها

ارشد تهماسبی گردآورنده مجموعه آثار درویش‌ خان در مقدمه کتاب خود چنین می‌نویسد: “غلامحسین درویش‌خان یکی از معدود نوابغ موسیقی ایران بود. تاثیرات و ابداعات او در فرم‌های موسیقی ایرانی مشهود است. آن‌چه به عنوان برترین ویژگی او می‌توان ذکر کرد همانا نوآوری و پویایی اوست در راه اعتلای موسیقی.

مجموعه آثار به جا مانده از درویش خان شامل 32 قطعه در دستگاه‌ها و آوازهای مختلف ایرانی است. درویش خان ذوق زیادی در زمینه ساخت قطعات ضربی داشت و آثار به‌جا‌مانده از وی از زیباترین آثار موسیقی سنتی ایرانی در عصر حاضر است.

در جدول زیر آثار درویش خان به نقل از ارشد تهماسبی آورده شده است. نکته قابل توجه، اقتباس این کتاب از اجراهای مختلف آثار درویش خان است که در واقع نقل مستقیمی از خود درویش خان محسوب نمیگردد. این آثار به شکل سینه به سینه و توسط شاگردان و نزدیکان و علاقمندان درویش خان روایت شده است.

موسیقی رایج زمان درویش‌ خان ردیف آوازی بود، بدین صورت که نوازنده گوشه‌هایی را در دستگاه‌ها و آواز‌های مختلف می‌نواخت و خواننده به آن پاسخ می‌داد. این نوع موسیقی که هم‌اکنون نیز در ایران نیز رواج دارد به دلیل نداشتن ریتم مشخص امکان گروه نوازی را به وجود نمی‌آورد.

بعضی از خوانندگان يعنی آنها که ضرب می‌گرفتند و به آهنگ‌های ضربی آشنایی داشتند ، يک نوع آوازی می‌خواندند که وزن داشت و آن را آواز ضربی می‌ناميدند. به اين ترتيب که وزن معينی را در نظر می‌گرفتند و غزلی را در يک دستگاه می‌خواندند و گوشه‌های مهم رديف را نشان می‌دادند. وزن آواز ضربی چنانکه حالا هم معمول است شش هشتم 8/6 بود.در موقع تحرير و غلت دادن و کشيدن اصوات هم ، گرچه خواننده ، خود را از قيد وزن آزاد می‌کرد ولی چون تمبک می‌زد، در ضمن خواندن، وزن 8/6 را از دست نمی‌داد، تا اينکه بالاخره آواز را دوباره با آن موزون می‌کرد. (به نقل از کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی)

در این دوره آهنگ‌سازی و تصنیف موسیقی کمتر مورد توجه  بود. عمده فعالیت موسیقی‌دانان ایرانی تکرار قطعات به‌جامانده از گذشته و اجرای موسیقی آوازی به شکلی که توصیف آن آمد بود. به همین دلیلی در این دوره نوازندگان چیره دست با توانایی و تکنیک های بسیار بالا زیاد بودند. درویش‌ خان توانست با بهره گیری از ذوق و سلیقه بالا، تجربه و مشاهده موسیقی جهان و هم‌چنین بهره گیری از محضر بهترین اساتید زمان خود، این روند را در موسیقی ایرانی تغییر دهد.

شاگردان درویش خان

نماد کلاس موسيقی او مدالی بود از طلا به شکل تبرزين که علامت درويشی است و به شاگردانی که فارغ التحصيل می شدند مدال مزبور را هديه می کرد. روی هم رفته بايد گفت نامی بامسما داشت و درويش و عارف و پير طريقتی به تمام معنی بود.

از جمله شاگردان او که موفق به دریافت تبرزین طلا شدند، می‌توان مرتضی نی‌داوود، ابوالحسن صبا، موسی معروفی، نورعلی برومند و سعید هرمزی را نام برد.

بی‌شک تمامی این نام ها خود امروزه از بزرگان موسیقی سنتی ایرانی هستند که تاثیر ویژه درویش‌ خان بر بسط و توسعه موسیقی ایران را نمایانگر است. در این بین ابولحسن صبا به عنوان نابغه موسیقی ایران در عصر حاضر یکی از تاثیرگزارترین شاگردان درویش‌خان بوده است. ابوالحسن صبا، چهل سال تمام ساز نواخت، تعلیم داد، در ارکسترها شرکت کرد، کتاب نوشت و در تمام جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و مثبت داشت. وی در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی سایر هنرها همچون ساختن ساز و نقاشی و ادبیات مهارت داشت، زبان انگلیسی می‌دانست و دانشنامه ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود.