استفاده‌ی هنرمندان تئاتر از فناوری های دیجیتال، گاهی «تئاتر بودن» این هنر را زیر سؤال می‌برد. اما نادیده گرفتن فنآوری‌های تازه و نقشی که آنها در زندگی روزمره‌ی آدم‌ها پیدا کرده‌اند، باعث می‌شود در جهانی که هر روز در حال دگرگونی است، هنر تئاتر در وضعیت راکدی به سر برد. در این مطلب سعی داریم به معرفی ” تئاتر دیجیتال ” و چالش‌های آن در تقابل با شکل کلاسیک این هنر بپردازیم و به چند سوال اساسی در مورد تئاتر دیجیتال پاسخ دهیم.
سوال اول: منظور از تئاتر دیجیتال چیست؟
هنر تئاتر همواره و در طول تاریخ، به واسطه‌ی تغییرات مهم در نوع زندگی بشر، دچار تحول شده است. امروزه که فناوری‌های دیجیتال و تکنولوژی‌های جدید، سهم مهمی در زندگی ما ایفا می‌کنند، تئاتر نیز به مثابه آن دستخوش تغیررات اساسی شده است. از آن‌جایی که سخت افزارها و نرم افزارها روز به روز ارزان‌تر می‌شوند، امکان استفاده از آنها حتی برای گروه‌های کوچک‌تر یا مستقل تئاتری هم به تدریج فراهم شده است. این مهم اشکال مختلفی از اجرا را پدید آورده‌اند که روی برخی از آنها دیگر نام تئاتر را نمی‌توان روی آن گذاشت.
“تئاتر دیجیتال” یک جریان نوپا در عرصه‌ی جهانی است که شاید مفهوم دقیق و روشنی نیست که به راحتی بتوان آن را تعریف کرد. در این جریانِ تازه که منتقدان آن را «تکنودراما» (technodrama) و یا «واقعیت ترکیب یافته» (mixed reality) نامیده‌اند، با جهانی مواجه می‌شویم که بر روی آخرین فناوری‌های دیجیتالی آغوش گشوده است. در این جهان پروژکتورهای تصاویر سه بعدی، عینک‌های واقعیتِ مجازی (virtual-reality) برای بازیگران و تماشاگران، استفاده از دوربین‌های «استاپ موشن» (stop-motion) و قابلیت‌های انیمیشنی، همه و همه در اختیار تئاتر قرار گرفته‌اند تا بتوانند تجربیات جدیدی را خلق کنند.
به عقیده‌ی برخی از هنرمندان استفاده از این ابزارها لازمه‌ی زنده نگاه داشتن هنر تئاتر است، اما در مقابل عده‌ای نیز معتقدند که تکنولوژی می‌تواند به ماهیت تئاتر ضربه بزند و کم کم منجر به نابودی و فراموشی این هنر اصیل گردد. در ادامه می‌خواهیم به برخی از پرسش‌های مهم در مورد ” تئاتر دیجیتال ” پاسخ دهیم.
سوال دوم: آیا می‌توان تئاتر را از تکنولوژی جدا دانست ؟
هنگامی که در دوره‌ی رنسانس فضای اجرای تئاترها به درون سالن‌ها منتقل شد، به دلیل نبودن نور کافی تماشاگران نمی‌توانستند آنچه بر روی صحنه اتفاق می‌افتاد را خوب ببینند. بنابراین، در نبود برق، برای روشنایی صحنه‌ی نمایش از نور شمع استفاده می‌شد. در سال ۱۵۳۹، هنگامی که هیچ کس انتظارش را نداشت، یک کارگردان تئاتر به اسم سان گالو (ْSan Gallo) توانست با استفاده‌ی خلاقانه‌ای از شمع، یک گوی کریستالی و مقداری آب، جلوه‌ای نورانی از طلوع خورشید را بر روی صحنه نمایش دهد. او در واقع با این کار توانست با استفاده از خلاقیتش و مقداری هم رؤیا بینی، نام خود را به عنوان اولین مبدع «افکت نور» در تاریخ تئاتر جهان ثبت کند. موفقیت در به تصویر کشیدن طلوع خورشید به این شیوه، مطمئنا از یک روحیه‌ی تجربه‌گرا می‌آید، ولی قطعاً در کنار آن اجرهایی هم بوده که این تجربه‌گرایی در آنها به نتیجه نرسیده است. مسلماً هر ایده و فنآوری جدیدی برای آنکه بتواند کاربردی شود، مستلزم آزمون و خطاهای بسیاری است و از همه مهمتر، «زمان» در کشف ِ آنچه که کاربردی و مفید است نقش بسیار مؤّثری ایفا خواهد کرد.
تئاتر، از آغازِ پیدایش تاکنون، توانسته با استفاده از علم و تکنولوژی، قابلیت های جادویی گوناگونی را به نمایش بگذارد. رومی‌ها دیوانه‌ی تکنولوژی بودند و دوست داشتند توانایی‌هایشان در ساختِ دستگاه‍‌ها را به نمایش بگذارند. آنها دوست داشتند روی صحنه‌ی تئاتر فروریختن کوه‌ها را به نمایش بگذارند و بر روی صحنه، با استفاده از قوانین هیدرولیک، رود و سیل و توفان به راه بیاندازند. این‌ها همه نشان از آن دارد که تئاتر دیجیتال یک پدیده‌ی تازه نیست.
دیوید ویلس (David Wiles)، مدرس تئاتر در رویال هالووی است
این‌ها صحبت‌های نشان از آن دارد که تئاتر از آغاز پیدایش تا به حال همواره شیفته‌ی استفاده از قابلیت‌های جادویی تکنولوژی بوده است. دیوید ویلس، که پژوهشگر بخش تاریخِ تئاتر در دانشگاه کمبریج هم هست، ادامه می‌دهد: «یونانی‌ها هم با استفاده از جرثقیل یک فرشته یا خدای در حال پرواز را نشان می‌دادند. البته آنها نسبت به رومی‌ها بیشتر به مباحث نظری توجه داشتند و توجه ویژه‌ای هم به علم «آکوستیکِ صدا» در محل اجرای تئاتر داشتند.
حالا سوالی که مطرح می‌شود این است که اگر رومی‌ها یا یونانیان باستان، امکانات تکنولوژی امروزی را در اختیار داشتند، آیا امکان داشت که در به تمام تماشاچیان‌شان عینک واقعیت مجازی بدهند؟ یا مثلا ترجیح می‌دادند گروه همسرایان را با استفاده از واقعیت مجازی روی صحنه بیاورند؟ آیا وقتی که تئاتر خودش را با ویژگی‌های هر عصر و دورانی منطبق می‌کند، مرز مشخصی برای ورود تکنولوژی وجود دارد که نباید از آن عبور کنیم؟ آیا در آینده‌ی نه چندان دور، پسوند دیجیتال از روی چیزی که ما امروزه آن را ” تئاتر دیجیتال ” می‌نامیم، حذف خواهد شد؟
سوال سوم : استفاده از تکنولوژی و فناوری‌های جدید می‌تواند چه صدمه‌ای به ماهیت تئاتر وارد کند؟
برخی از تئاتری‌ها، از کارگردان‌ها گرفته تا طراحانِ نور و بازیگران و منتقدانِ تئاتر آشکارا با کارهای طراحان ویدئویی مخالفت می‌کنند؛ چون معتقدند که این کارها توجه تماشاگران را به خودشان جلب می‌کنند و آنها را گیج می‌کند و جذابیت و جادوی اجرای تئاتر را از بین می‌برند. مت ولف (Matt Wolf)، منتقد شناخته شده‌ی تئاتر در اینترنشنال هرالد اَند تریبون به ما هشدار می‌دهد که تکنولوژی می‌تواند جایگزین قدرت تخیل آدم‌ها شود و این وظیفه‌ای است که امروز بر عهده گرفته است. مت ولف می‌گوید:
من این باور کهن اعتقاد دارم که قدرت تئاتر در فعال کردن نیروی تخیل مخاطب و مشارکت ذهنی او برای کامل کردن نمایش نهفته است و تکنولوژی تا جایی می‌تواند پیش بیاید که به این مسئله لطمه نزد.
در واقع شاید با این تعبیر بتوان گفت استفاده از تکنولوژِ در تئاتر که امروزه با نام “تئاتر دیجیتال” از آن یاد می‌شود، می‌تواند تماشاگر تئاتر را تنبل کند! ولف به درستی اشاره می‌کند که ماهیت تئاتر با تخیل مخاطب عجین شده است و تکنولوژی امروز می‌تواند تمامی تخیلات آدمی را به شکلی قابل لمس بازسازی کند.
در طرف مقابل، طراحان ویدئویی این مقاومت و ایستادگی را جدی نمی‌گیرند؛ ویلیام دادلی (طراح ویدئو مپینگ) به مبارزه با آنچه خودش «کمپین دفاع از صحنه پردازیِ واقعی» می‌نامد رفته و البته صدای افراد بانفوذی هم در دفاع از آنها شنیده می‌شود. مایکل بیلینگتون، منتقد شناخته شده‌ی روزنامه‌ی گاردین، معتقد است:
«این دیوانگی است که بگوییم تئاتر از تکنولوژی های جدید، به خصوص از ویدئو پروژکتور استفاده نکند، آن هم وقتی که دیده‌ایم استفاده از این تکنولوژی‌ها می‌تواند نتایج درخشانی به بار آورد».
البته بیلینگتون معتقد است تکنولوژی می‌تواند بر صحنه سیطره پیدا کند، اما چنین اشتباهی مسئولیتش بر عهده‌ی کارگردان نمایش است و حاصل خطایی در درک مفهوم کارگردانی است. اگر قرار بود تئاتر به تکنولوژیِ جدید پشت کند، باید از همان ابتدا در سال ۱۸۸۰ نیز استفاده از نورپردازی تئاتر با پروژکتورهای الکتریکی را نمی‌پذیرفت. به هرحال، حتی هنرمندانی که خودشان مدافع این عرصۀ تازه هستند هم قبول دارند که برای استفاده از تکنولوژی باید محدودیت هایی قائل بود.
سوال چهارم : تئاتر دیجیتال در آینده می‌تواند جایگزین شکل معمول آن شود؟
دیک استراکر (Dick Straker) از گروه «Mesmer collective» که در دهه‌ی اخیر با گروه‌های زیادی در زمینه‌ی طراحی ویدئوهای نامعمول همکاری کرده، می‌گوید: «به هرحال بعضی از کارگردان ها هنوز این کار را دیوانگی می‌دانند. آنها تئاتر را جایی برای ارتباط مستقیم و زنده‌ی بازیگر و تماشاگر با هم می‌دانند و از من می‌پرسند: چرا تو می‌خوای با جلوه‌های تصویری از قبل ضبط شده، مثل تلویزیون، این ارتباط رو در رو و مستقیم را تغییر شکل بدهی؟ خب، من این نگرانی را درک می‌کنم». دیک استراکر معتقد است که طی چند سال آینده نسل جدیدی از طراحان ویدئویی به صحنه‌ی تئاتر وارد خواهند شد و این مسئله همه چیز را به طریقی تغییر خواهد داد که ما فعلاً حتی از درک و تصور آن عاجزیم. او می‌گوید:
«ده سال قبل، آدم‌هایی مثل خود من به با این تکنولوژی مثل یک بازی، برای سرگرمی شخصی و مثل یک تجربه‌ی بامزه سرو کله می‌زدیم. ولی حالا می‌بینیم که دانش‌آموزها و دانشجوها آگاهانه انتخاب می‌کنند که می‌خواهند در آینده «طراح ویدئو برای تئاتر» بشوند! من در این بچه‌های بیست و چندساله تفاوت بزرگی با خودم می‌بینم؛ تکنولوژی کاملاً با زندگی آنها آمیخته شده است. آنها جور دیگری بزرگ شده‌اند. در نتیجه رابطه آنها هم با محیط‌شان و ارتباطشان با ابزارهای ارتباطی شکل متفاوت پیدا کرده است».
متصدیان طراحی ویدئو همین الان هم در حال تجربه کردن با همان ابزاری و وسائلی هستند که در اختیار و دسترس این نسل تازه هم هست. همین حالا گرایش‌های تازه‌ای در حال شک‌گیری است و احتمالاً در آینده بیشتر شاهد شکلگیریِ «صحنه های تعاملی» (interactive sets) در تئاتر باشیم؛ صحنه‌هایی که در آنها بازیگران زنده‌ی روی صحنه، در تعامل با علائم و نشانه‌های دیجیتالی قرار خواهند گرفت. به این ترتیب شاید این کاشفان ویدئویی، در آینده ای نه چندان دور، تئاتر را با ترفندهای خیره کننده تری فتح کنند.
نظرات کاربران