معرفی دستگاه شور و 5 آواز متعلق به آن به همراه ساختار و فواصل

شور یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین دستگاه‌ها در موسیقی ایرانی است که علاوه بر جای‌دادن گوشه‌های مفصل و مهمی در خود نظیر: سلمک، شهناز، حسینی، قرچه و رضوی، دارای متعلقاتی مانند ابوعطا، بیات ترک، دشتی، افشاری و بیات کرد نیز است. در این مطلب به معرفی دستگاه شور، خاستگاه، متعلقات و فواصل آن خواهیم پرداخت.

تاریخچه دستگاه شور چیست؟

در نواحی مختلف ایران، فواصل شور قابل مشاهده بوده و از رواج و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شور به لحاظ فواصل، با مقام حسینی مطابقت داشته و در محور فرعی دانگ دوم با مقام جان فزا تطبیق و مشابهت دارد. به عقیده‌ی فرهاد فخرالدینی، شور ریشه‌ی عبری داشته و به معنای آواز و سرود است و به قول عباس اقبال آشتیانی، معرب واژه ی “شیر” است.

محمد‌رضا لطفی از شور به عنوان مادر دستگاه‌ها یاد کرده که البته این فرضیه‌ای است که درستی یا نادرستی آن به تحقیق مشخص نشده است.

در مقایسه‌ای ظاهری، شور با گام مینور غربی قابل مقایسه است که البته برخلاف وجود فواصل سی‌بمل و می‌بمل و فا در مقایسه با سل، موسیقی ایرانی تابع تغییرات مدال بوده و ابدا از تنالیته‌ی واحد گام غربی پیروی نمی‌کند. شور را شاید بتوان با دوگاه(دوکاه) عرب منطبق دانست. در واقع دوگاه که همان جایگاه دوم انگشت‌گذاری بر روی وتر یا سیم است، اساس تشکیل گام شور می‌باشد. گوشه‌ی دوگاه در آواز بیات ترک شاید نمونه‌ی خوبی برای این نظر باشد.

چنانچه مبدا شور را نت سل در نظر بگیریم، آنگاه خواهیم داشت:

در سنت عملی نوازندگی و خوانندگی، نت چهارم دانگ یا تتراکورد اول(do) شروع شور دیگری در مبدا do  است که خود ایست موقتی است برای گوشه‌هایی نظیر دوبیتی، قجر و فرود.

دستگاه شور، اصولا شامل سه جایگاه اجرایی می باشد:

• الف: بالا دسته( محدوده ی دانگ اول)
• ب: وسط دسته( محدوده ی دانگ دوم)
• ج: پایین دسته( منطقه ی دانگ سوم در ناحیه ی اکتاو)

در میان گوشه‌های دستگاه شور گاه به نام‌هایی بر‌می‌خوریم که در نظام موسیقی مقامی قدیم، خود مقام یا شعبه‌ای مستقل به حساب می‌آمدند مثل رهاوی، سلمک و شهناز.

بررسی دستگاه شور نشان‌گر‌ آن است که در خلال دستگاه، مدولاسیون یا پرده‌گردانی به دیگر دستگاه‌ها صورت نمی‌پذیرد. در مقابل، هنگام نواختن دیگر دستگاه‌ها و آوازها نظیر ماهور، همایون و اصفهان گرایش عملی و نظری قابل توجهی برای ورود به شور دیده می‌شود.

شور در کوک‌های متنوعی اجرا می شود که رایج‌ترین آن‌ها، شور سل و لا(راست کوک) و شور دو و ر(چپ کوک) می‌باشندکه البته شور در مبنای سی و می نیز قابل اجرا می‌باشد.

گوشه های دستگاه شور چیست؟

گوشه های دستگاه شور به شرح زیر است:

درآمد اول – درآمددوم یا پنجه شعری – کرشمه – رهاوی – درآمد پنجم یا اوج – ملا نازی – نغمه ی اول – نغمه ی دوم – زیر کش اول و دوم سلمک – سلمک – ملانیازی – گلریز – مجلس افروز- عزال – صفا – بزرگ – کوچک – دو بیتی- خارا- قجر – فرود – حزین – درآمد شور پایین دسته – رهاب – چهار گوشه – مقدمه ی گریلی – شهناز – قرچه – رضوی – شهنازکت یا عاشق کش – قطعات ضربی: گریلی – گریلی شستی – رنگ اصول – رنگ شهرآشوب – رنگ هشتری

درآمد اول و دوم در محدوده‌ی دانگ اول جریان دارند با این تفاوت که درآمد دوم یا پنجه شعری بر اساس وزن شعری هزج (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) شکل گرفته و ساختاری شعری دارد (اگر مستم من از عشق تو مستم/بیا بنشین که دل بردی ز دستم).

کرشمه با وزن شعری مجتث(مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن یا فعلن) تا دانگ دوم گسترش می‌یابد. گوشه‌ی رهاب بر روی درجه ی سوم یا سارنگ تاکید داشته و دارای مقدمه و تحریر است. درآمد پنجم یا اوج مانند سلمک در ردیف آوازی دوامی، بر روی درجه ی پنجم تاکید داشته و به لحاظ فیگوراتیو نیز در سرعت و مضراب و نواخت، حس اوج را القا می‌کند. ملودی در این گوشه تا انتهای دانگ دوم پیش می‌رود. درآمد ششم به لحاظ گسترش ملودیک، حرکت جدیدی نداشته و بیشتر واریاسیونی از گردش ملودی در محدوده‌ی درآمد است. گوشه‌ی نغمه‌ی اول و دوم بر اساس دور ثقیل (تنن تنن تن) شکل گرفته و از طریق محور فرعی شور یا همان مقام جانفزا (دو ربکار می بمل فا) بر روی نت پایه فرود می‌آید. زیرکش‌های سلمک همان‌طور که از نامشان برمی آید، ملودی را به سوی اوج و فاصله‌ی اکتاو هدایت کرده و دارای نقشی ساختاری هستند. به نظر می‌رسد سلمک در گذشته دارای تفصیل بیشتری بوده باشد گوشه‌ی گلریز نیز به نوعی ادامه س سلمک به حساب آمده و فضا را برای مجلس افروز مهیا می‌سازد. مجلس افروز، قطعه‌ای سازی است که دارای ریتمی پویا می‌باشد. گوشه‌ی عزال دارای تحریرهایی است که بیشتر شبیه مقدمه‌ای برای شهناز به نظر می‌رسد. در هر حال مجلس افروز و عزال، علی‌رغم سکانس پایانی خودشان که فضا را برای شور پایین دسته مهیا می کنند اما به دنبال خود گوشه‌هایی را معرفی می‌کنند که ضمن ایست موقت بر روی نت دو یا درجه‌ی چهارم دانگ اول، دارای فضایی متفاوت از تراکم مضرابی و شور و غوغای گوشه‌های اولیه می‌باشند.

در شور پایین دسته شاهد گوشه‌های مفصل و مهمی مثل شهناز، قرچه، رضوی و حسینی هستیم. شهناز از طریق تاکید بر درجه ی چهارم اکتاو تشکیل شده و قرچه بر روی درجه‌ی ششم تاکید دارد. رضوی بر روی نت فا در محدوده‌ی اکتاو شکل گرفته و نهایتا گوشه‌ی حسینی که اوج شور نیز به حساب می‌آید بر سل اکتاو تاکید کرده ولی عملا اکثر خوانندگان آنرا در اکتاو پایین تر اجرا می‌کنند.

تک‌نوازی سه‌تار استاد سعید هرمزی در دستگاه شور

رنگ شهرآشوب شور از مفصل‌ترین شهرآشوبها در موسیقی دستگاهی به شمار می‌آید. محمد‌رضا لطفی عقیده دارد که شهرآشوب فرمی بلند است که هر بخش آن به نوعی رقص اختصاص دارد برای همین تندا و ضرباهنگ هر بخش متفاوت است.

فرامرز پایور نیز برای هر بخش شهرآشوب در دستگاه شور، نامی اختصاصی در نظر گرفته است.

رنگ اصول نیز اگرچه به لحاظ ضرباهنگ با شهرآشوب برابر نیست اما ازآنجا که در قدیم کلیه‌ی ضربی‌ها در انتهای دستگاه در گروه رنگ‌ها قرار می‌گرفته‌اند، امروز شاهد نام رنگ بدان هستیم.

متعلقات شور یا همان آوازهای دستگاه شور کدام است؟

آوازهای شور از کمرکش دستگاه آغاز شده و هر کدام با ایست و تاکید بر درجه‌ای خاص شکل گرفته و به لحاظ فضای نغمگی و سیر مدال، استقلال اجرایی خاص خود را دارا می‌باشند. این آوازها هر کدام به نوعی با جغرافیا و فرهنگی خاص در ارتباط است و اگرچه در موسیقی قدیم ایران فاقد سابقه هستند اما امروزه به طور چشم‌گیری مورد استفاده موسیقی‌دانان و مخاطبان واقع می‌شوند.

علی‌رغم مطابقت فواصل متعلقات شور با دستگاه مادر، اما ویژگی مدال بودن موسیقی ایران و نقش پر‌رنگ نغمات ایست و شاهد و الگوهای ملودیک باعث شده تا آنها استقلال اجرایی داشته باشند. محدوده‌ی صوتی آوازهای شور کمی بیشتر از دو دانگ بوده و معمولا دارای اوجی هستند که در دانگ دوم اجرا می‌شود. اغلب دارای گوشه‌های محدودی بوده و بیشتر به لحاظ شیوه‌ی بیان و نظام آوایی- موسیقایی، مطرح هستند.

1- آواز ابوعطا

به دستان العرب نیز معروف است که البته وجود گوشه‌هایی نظیر حجاز و یقولون و تحریر بغدادی این وجه تسمیه را قوت می‌بخشد. اگر شور را در مبدا سل در نظر بگیریم، ابوعطا بر روی درجه‌ی دوم یعنی لاکرن شکل می‌گیرد. درجه‌ی دوم به نوعی نت شروع و نت ایست است و نت چهارم یا نت do  نت شاهد است که البته امروزه در درآمد ابوعطا نت آغاز هم هست. نقطه‌ی اوج ابوعطا گوشه‌ی حجاز است که بر روی درجه‌ی پنجم تاکید دارد. اوج ابوعطا مثل دیگر آوازهای شور، عملادر دانگ دوم اکتاو اجرا می‌شود. گبری، سیخی، بسته‌نگار و چهارپاره از دیگر گوشه‌‌های ابوعطا به شمار می‌روند.

تصنیف بهار دلکش در آواز ابوعطا (با صدای استاد شجریان و تار استاد لطفی)

2- آواز بیات ترک

این آواز بر روی درجه‌ی سوم یا نت سی بمل ایست و تاکید دارد. فرودها اغلب بر روی نت سل یا سی بمل صورت می‌گیرند.. برخلاف نام ظاهری این آواز، واژه‌ی ترک به قوم قشقایی اشاره دارد برای همین گاهی به آن بیات زند هم گفته می‌شود. این آواز سه درآمد داشته و با دستگاه ماهور نیز گوشه‌های مشترکی نظیر زنگوله، فیلی، شکسته و خسروانی دارد. از دیگر گوشه‌های آن می‌توان به دوگاه، مهدی ضرابی، مهربانی، جامه دران و روح الارواح اشاره کرد.

تک‌نوازی استاد محمدرضا لطفی در آواز بیات ترک (آلبوم خموشانه)

3- آواز افشاری

بر اساس درجه ی چهارم یا نت do شکل می‌گیرد. ایست موقت بر روی درجه‌ی دوم و ایست کامل بر روی نت زیر پایه‌ی شور صورت می‌گیرد. به بیان دیگر آواز افشاری در زمره‌ی نغمه‌های دوقراره می‌باشد. درجه‌ی پنجم در این آواز متغیر است. درآمد، بسته‌نگار و عراق از گوشه‌های آن محسوب شده و اوج آن نیز همان گوشه‌ی عراق است. این آواز به لحاظ فضای ملودیک، گاهی با نغمات دستگاه نوا هم پوشانی دارد.

تک‌نوازی سه‌تار استاد سعید هرمزی در آواز افشاری

4- آواز دشتی

این آواز از درجه‌ی سوم آغاز شده و با تاکید بر درجه ی پنجم شکل می‌گیرد. البته درجه‌ی پنجم متغیر بوده و اساس حالت کلی این آواز نیز به همین تغییر ربع پرده بستگی دارد. فرودهای دشتی بر روی نت سل یا همان پایه‌ی شور صورت می‌گیرد. امروزه مدل ملودی دشتی در دو ناحیه‌ی گیلان و دشتستان بوشهر قابل مشاهده است که به جز نحوه‌ی شروع و بعضی ویژگی‌های آوایی، تفاوت ماهوی ندارند. حاجیانی و بیدگانی از گوشه‌های آن بوده و انگاره‌ی اوج در دو منطقه زیر و بم اجرا می شوند.

تصنیف از خون جوانان وطن (با صدای استاد شجریان)

5- آواز بیات کرد

بعضی این آواز را ادامه‌ی شور می‌دانند اما امروزه تقریبا به بیان هنری مستقلی رسیده است. بر روی درجه‌ی پنجم شکل می‌گیرد. قطار و قرایی ازگوشه‌های آن به حساب می‌آیند ضمن آنکه این آواز علی‌رغم کوچکی دارای چند درآمد است که البته بیشتر واریاسیون‌هایی از فضای کلی آواز بیات کرد هستند.

ساز و آواز بیات کرد: محمدرضا لطفی و هنگامه اخوان